ایران در طول تاریخ کهن و پرافتخار خود ثابت کرد که قوه حیاتی سرشار دارد و می ­تواند در برابر هر طوفانی مقاومت کند، حملات گوناگونی که به ایران شد، هیچ یک نتوانست به ارکان تمدنی ایرانی تزلزل وارد آورد و مشعل فرهنگ ایرانی را خاموش کند. بلکه برعکس این مشعل ایرانی بود که به فاتحان روشنایی بخشید و آنان را در راه تمدن هدایت کرد. یکی از دلایل قوت حیات فرهنگ ایرانی مشخصه و مؤلفه در ملت و نیز انسجام ملی است که در بین ایرانیان از دیرباز وجود وجود داشته است. 

در دوران کهن، بسیاری از جشن­ ها همراه با اسطوره­ ها و افسانه ­هایی درباره پیدایش آنها به جای مانده است. مانند نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا و سده. این جشن­ ها بی گمان در آغاز برای یادآوری فصل ­ها و تنظیم برنامه ­های کشاورزی بوده است و با گذشت زمان، مناسبت ­ها و داستان­ های دیگر به آن افزوده شده است. ملت ایران یکی از مهم­ترین ملت­هاست، که زندگی ­اش با آیین ­ها و جشن­ های فراوان عجین شده است.

شب یلدا

واژه یلدا سرمایی و به معنی ولادت است؛ ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را ناتالیس اینویکتویس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می­ نامند. ایرانی ­ها در طول سال دریافتند که کوتاه­ ترین روزها، آخرین روز پاییز، یعنی روز سی­ام آذر و بلندترین شب­ ها، شب اول زمستان، یعنی نخستین شب دی­ماه است. اما بلافاصله پس از بلندترین شب سال، از آغاز دی، روزها به تدریج بلندتر و شب ­ها کوتاه ­تر می­ شود. خورشید هر روز بیشتر در آسمان می­ یابد و نور و گرمی نثار می­ سازد، به همین جهت آن شب را یلدا می ­نامیدند، یعنی تولید و زایش خورشید شکست ناپذیر و آن را آغاز سال قرار دادند یعنی انقلاب شتوی و آغاز زمستان.

شب چله دارای ویژگی­ های آیینی است که در برخی موارد صبغه دینی نیز به خود گرفته است. وجود آیین ­های این چنین که با گذر زمان سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است نشان دهنده مشخصه­ های ارزشمند در فرهنگ عامه است. ویژگی­ هایی که اگر خوب مطالعه و شناخته شود می­ تواند محل معانی و معارف والای دینی و انسانی باشد. معیارهای زیباشناختی فرهنگ عامه در خلال اجرای آیینی تقویت می­ شود. بازخوانی و بازسازی آیین­ های شب یلدا و ترویج سلیقه و ذائقه فرهنگی نهفته در لایه ­های آن، جز در قالب اجرای بخشی از یک آیین ماندگار و دیرینه امکان پذیر نیست، مطالعه و مشاهده برخی از اعمال و آداب و رسوم این شب در گوشه گوشه ایران زمین نشان می­ دهد چگونه فرهنگ عامه تمسک به آیین شب چله معانی و در برخی موارد معارفی را به نسل­ های بعدی منتقل می­ کند و بر روی آن تاثیر می ­گذارد. معانی و معارفی که در محمل آیینی به نام شب چله پیچیده شده است معانی خلق شده است که همچون کورانی از پنجره فرهنگ مردم به آن نگریسته می ­شود. هرچند کوران همراه با برخاستن گرد و غبار و خار و خاشاک است، بیان برخی سنت­ ها و نقل قول­ های این آیین نیز از آفت مصون نیست. و با ترکیبی از خرافات و یافته­ های ذهنی همراه است. البته برکسی پوشیده نیست که همین خرده فرهنگ ­هاست که فرهنگ و تمدن والای ایران را می ­سازد. فرهنگ و تمدنی که از دیرباز به جذابیت و یگانه پرستی شهره بوده و آمیختگی این فرهنگ با عطر اسلام ناب محمدی موجب ماندگاری و نفوذ آن در جهان شده است. هرچند جهان امروز با اطلاع از اثرات نفوذ این فرهنگ، هوشمندانه در مقابل قدمت و ارزش آن مقاومت می­ کند ولی عیار و خلوص بالای این فرهنگ قطعاً از غبار جهل و محک تاریخ واهمه ندارد. البته تلاش و کوشش نخبگان و رسانه­ ها به عنوان حاملان و متولیان بسط این فرهنگ پشتوانه ­ای است برای انتقال صحیح و بدون حب و بغض متعصبانه. هویت ­های شکل گرفته در خلال و تحت تاثیر این آیین­ ها در طول سالیان در جوامع ریشه دوانده و عمیق­تر شده است. این هویت ­ها که با گذر سالیان متمادی طی آیین­ های مختلف با عاطفی­ ترین شیوه­ ها و درحدی برانگیخته با شور و هیجان به مشارکت کنندگان در آیین­ ها، ارائه می­ شود. در سایه اهتمام رسانه ­های عمومی تعمیق و درونی می­ شود. اهتمام رسانه رادیو و تلویزیون با میزان تاثیرگذاری بالایی که دارد می ­تواند و باید محملی ارزشمند برای آیین ­های فرهنگ مردم باشد و با پالایش و انتقال معانی و معارف نهفته در آیین­ های باستانی، خود به محلی برای زنده و پویا نگه داشتن فرهنگ ایران زمین مبدل شود. ژرف اندیشی و آگاهی از وجوه و زوایای این فرهنگ و داشتن افق دید باز عاری از جهت گیری­ های متعصبانه کوردینی و سیاسی از سویی و پرهیز از تعصبات شدید ناسیونالیستی در مطالعات مردم شناسی از دیگر سوی مشخصه مدیران و تصمیم گیران این حوزه باید باشد تا وظیفه انتقال صادقانه این آیین ­ها به اختلاف به درستی صورت پذیرد.

مراسم شب یلدا با توجه به دارا بودن ویژگی­ های مختلف آیینی و رسانه­ ای، دارای مشخصه­ های خاصی است که قابلیت تولید برنامه ­های رادیویی وتلویزیونی به صورت بالقوه را دارد. از آن جمله می­ توان ترسیم فضای دراماتیک گفتگوی چله بزرگ و کوچک را عنوان کرد که به صورتی زیبا قابلیت نمایشی دارد. این گفتگو که برخاسته از تفاوت­ های خلفی دوچله است در مناطق مختلف برای شکل­ های جالب توجه دارد. همچنین تبلور آیین ­ها و آداب و رسوم مردم در شب چله شب نشینی، خوراکی­ ها، تفال، قربانی و نذر، شال اندازی و شب چله ­ای بردن قابلیت ­های ویژه نمایشی در جهت تقویت فرهنگ عمومی دارد.

آیین ­ها و آداب و رسوم مردم در شب یلدا

1- شب نشینی

در آغازین شب زمستان، همچون عید نوروز تمام افراد خانواده دور هم جمع می­ شوند تا شادمانی خود را تا برگزاری جشنی خانوادگی دوچندان کنند. در گذشته در این شب حتی کسانی هم که به مسافرت رفته بودند بر خانه و کاشانه خود باز می­ گشتند که مبادا تا پایان سال را در سفر و دور از خانه به سر برند. خانواده ­ها هر آنچه در توان داشتند به کار می­ بستند تا شبی خوش و به دور از هر گونه نگرانی و ناراحتی را سپری کنند.

و به امید آنکه تا یلدای سال بعد همچنان شادان و خندان باشند تلاش می­ کردند که در این شب نزاع و رنجوری در میانشان نباشد. بسیاری از مردم همانگونه که به شادمانی و خوشحالی لحظه تحویل سال مقید بودند، شب چله را نیز با نیت شادمانی سال بعد، شادان و خندان سپری می­کردند و همانگونه که خانواده های عزادار و مصیبت زده، عید نوروز را جشن نمی ­گرفتند، جشن شب یلدا نیز در خانواده ­های عزادار برگزار نمی­ شد، در شب نشینی ­ها مراسمی همچون تلاوت قرآن، قصه گویی، آوازخوانی، بازی، شاهنامه خوانی و کتاب خوانی برگزار می­ گردد.

2- خوراکی­ ها

در همه جشن­ ها و آیین­ ها، در جامعه ­های ابتدایی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از مشغولیت ­ها و سرگرمی ­های جمعی را تشکیل می ­دهد. آیین شب یلدا نیز از این قاعده مستثنی نیست، خوردن شب چله(تنقلات) در شب ­نشینی­ های زمستان به ویژه در جشن شب یلدا لحظات لذت بخشی را برای خانواده ­ها رقم می­ زند. از خوراکی­ های شب یلدا می­ توان از میوه و آجیل، غذاهای ویژه نام برد.

3- تفال

پیش بینی آنچه در آینده به وقوع خواهد پیوست گاه از سر تفنّن و سرگرمی است و گاه از سر نیاز انسان مضطرب و نگران به کسب تکلیف و تسکین آلام درونی، هرچند کنجکاوی­ های بشر برای آگاهی از آتیه خود، پیوسته راه­ های متفاوتی را جستجو می­ کند. تفال پاسخی است به این علاقه و نیاز و کنجکاوی. تا آنجا که عده ­ای را بر آن می ­دارد تا حتی آنچه را که تصادفی می­ شنوند مرتبط با خواسته یا مشکل خود بدانند. شب یلدا و فرصت شب نشینی آن، زمانی مناسب برای تفال است. در مناطق مختلف ایران انواع تفال وجود دارد که تفال به دیوان حافظ مهمترین آن است.

4- قربانی و نذر

بسیاری از جشن­ ها با قربانی کردن و خوردن گوشت آن همراه است. در جشن شب یلدا نیز در برخی مناطق ایران از جمله لرستان مردم قربانی و نذر را انجام می­ دهند.

5- شال اندازی

در آداب و رسوم ایران به حضور عروس و داماد در شب نشینی بلندترین شب سال در کنار هم بسیار تکیه شده است به امید آن که عمری به بلندای صدها شب یلدا در انتظار آنان باشد. اما این حضور و با هم بودن با آدابی خاص همراه بود و هست. در این شب خانواده داماد برای دختری که نامزد کرده یا به عقد پسرشان درآورده­اند، هدایایی می­فرستند. میزان و نوع این هدایا را وضعیت اقتصادی داماد و خانواده­اش تعیین می­کند و فقط در سال اول نامزدی است که این شب چله­ ای برده می­ شود. این رسم پس از اینکه مراسم عروسی برگزار می­ شود و دختر به خانه بخت می­ رود، از طرف خانواده دختر اجرا می­ شود. اما نه به اندزه و با تشریفاتی که خانواده داماد دارند. مراسم چله­ ای برون داماد برای عروس و خانواده عروس برای دختر و داماد در گذشته با آنچه امروز اجرا می­ شود بسیار متفاوت است اما آنچه هنوز پابرجاست و تغییر پذیرفته است همان هدیه بردن برای عروس است. 

** تلخیصی از جزوه استقبال از سرما با بدرقه یلدا، واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما

 پژوهش خبری صدا وسیما//