جاذبه های گردشگری؛ آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز اردبیل؛ مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی در کانون اصلی شهر تاریخی اردبیل قرار دارد.

این مجموعه مذهبی در سال ۱۳۱۰ با شماره ۶۴ در فهرست آثار ملی کشور و در مردادماه سال ۱۳۸۹ در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت.

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی معروف به گنبد الله الله
در این مکان علاوه بر آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و مادر شاه اسماعیل (دختر اوزون حسن آق قویونلو) و نیز برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و نیز شهیدان ایرانی جنگ چالدران، قرار دارد. از دیگر بخش‌های این مجموعه چینی‌خانه، مسجد، جنت سرا، خانقاه، چله خانه، شهیدگاه و چراغ‌خانه است.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد، و بر طبق وصیّت شیخ، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول - آرامگاه‌های دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند. مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین دودمان صفویان، در سال ۷۳۵ ه‍. ق به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحد‌های مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر، کار‌های فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به‌شمار می‌آید.

یکی از موارد منحصربه‌فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبت‌های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و ... اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده است.

در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار و سقوط اردبیل، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی توسط روس‌ها به غارت رفت. هم‌اکنون آن نسخ در موزه سن پترزبورگ در روسیه نگهداری می‌شوند. این بنای تاریخی در محله عالی قاپو است.


وضعیت کنونی بقعه
سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان‌شناسی برداشته شد و کاشی‌های معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع خاوری میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد ۹۲*۵/۲۶ متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوار‌های آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت طاقنما ساخته شده محصور گشته است. ضلع خاوری حیاط یادشده با دری به ابعاد ۱۴۵۰*۵۷۰ سانتی‌متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربان گاه مرتبط می‌شود که در سال‌های اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده‌است. دیوار‌های جانبی این راهرو دارای طاقنمای کاشی کاری بوده که به مرور زمان ریخته و اکنون قسمتی از آن بازسازی شده‌است. راهروی مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود.
صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگ‌های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده است. این چاه در حال حاضر مسدود شده است.از جمله اشیای نفیس بقعهٔ شیخ صفی، «فرش» مشهور اردبیل است که در حال حاضر در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.


مسجد جنت سرا
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب مسجد است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌است.

قندیل خانه
این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.
این قسمت که نمازخانه نیز نامیده می‌شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است. اطلاق نام قندیل خانه نیز به دلیل قندیل‌های نورانی آنجا بوده که روشنایی آستانه را تأمین می‌کرده است. قندیل خانه تالاری است مستطیل شکل و دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن که طاقی نیم گنبدی هر کدام را پوشش داده است.

در ۹۴۶ به دستور شاه طهماسب اول، مقصود کاشانی فرشی برای قندیل خانه با ۳۳ میلیون گره بافت که بعد از گستردن بر زمین، نقش آن را بر سقف گهواره‌ای قندیل خانه به صورت مطلاّ تصویر کردند.

این فرش که کی. ابوت انگلیسی در دوره قاجار آن را از اردبیل خارج کرده، هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین قالی دوره صفوی با نام «فرش اردبیل» نگهداری می‌شود.

سقفی نیز که نقشه این فرش در آن تصویر شده بود، در زلزله سال ۱۲۶۴ فروریخت.


چینی خانه
چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد.

ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاقنما‌های فوق‌العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است.

هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیم‌ها و گل‌های مختلف منظره‌ای شگفت‌انگیز را ایجاد کرده‌است.

این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.


پناهگاه
مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی در عهد صفوی مکانی مقدس به‌شمار می‌رفت و حکم بست و پناهگاه داشت.

کسانی که در آنجا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود. مثلاً سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.

قبرستان شهیدگاه
عنوان شهیدگاه اولین بار در زمان شاه اسماعیل اول به این قبرستان داده شد.

روایت است شاه اسماعیل اول در سال ۹۱۵ هجری پس از جنگ با فرخ یسار و فتح شروان جنازه پدر و جدش را همراه بزرگان و سرکردگان صفوی به اردبیل انتقال و در کنار مزار جدش دفن کرد و از آن زمان این قبرستان به شهیدگاه معروف شد. البته پس از وقوع جنگ چالدران تعدادی از قهرمانان شهید این نبرد نابرابر به این قبرستان منتقل و در آنجا به خاک سپرده شدند.


چله خانه
در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی دو چله خانه جهت خلوت نشینی وجود داشته است که چله‌ قدیم برای شیخ صفی الدین و چله‌ جدید برای خلوت صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی ساخته شده بود. آثار این چله خانه‌ها در سمت غربی و شرقی حیاط میانی روبروی هم قرار دارد.

کتابخانه
درپی عهدنامه ترکمانچای در سال ۱۲۰۶ (خورشیدی)، ایران پذیرفت تا تمامی نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در آرامگاه قرار داشتند، به عنوان بخشی از غرامت‌های روسیه، ضبط و به آن کشور منتقل شوند.