دهخدا و لغتنامه‌ای که زبان فارسی بر شانه‌های آن استوار است

به گزارش خبرگزاری صداوسیما،استاد علی‌اکبر دهخدا، ادیب، شاعر و سیاستمدار ایرانی، در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران زاده شد. علامه دهخدا هم چهره علمی و ادبی دارد و هم چهره سیاسی؛ دهخدا هم شاعر و نویسنده و زبانشناس و محقق و مترجم است و هم سیاستمدار و مرد سیاست. 

 

لغتنامه ددهخدا گذشته از فعالیت¬های سیاسی به ویژه در قالب آثار ادبی، یک اثر ادبی شاخص دارد؛ اثر عظیم و جاویدانِ "لغتنامه" که الحق از بی¬نظیرترین و مهم¬ترین کتاب¬هاست. این کتاب که بزرگ¬ترین فرهنگ فارسی تا به امروز است، حدود چهل سال از عمر استاد را به خود مشغول کرد و استاد در این مدت مشغول تهیه یادداشت¬های آن و تنظیم و تألیف و نظارت بر آن بود. دهخدا در پاسخ به اینکه چرا شعر و نثری به سبک سابق نمی‌نویسد، می¬گوید: «بسیارند کسانی که حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن کنند؛ ولی شاید کمتر کسی بخواهد و بتواند با تألیف آثاری مانند امثال و حکم و لغتنامه، وظیفه‌ای دشوار و خسته‌کننده و طاقت‌سوز ولی واجب را تحمل نماید». به هر روی، لغتنامه بخش بزرگی از واژگان زبان فارسی را با معنا و کاربردشان شامل می¬شود و کمتر محققی است که در کار پژوهش، به آن رجوع نکند. تالیف لغتنامه "دهخدا" تاثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. همه لغات فارسی، نام شهرها، روستاها، کلمات علمی، اشخاص بزرگ و حتی لغات عربی را می‌توان در لغتنامه یافت. افزم بر لغتنامه، از مرحوم دهخدا آثار متعددی به یادگارمانده¬است که امثال وحکم، ترجمة روح‌القوانین، تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو، لغت فرس اسدی، تصحیح دیوان ابن یمین و تصحیح یوسف و زلیخا از جمله آنهاست.

 

 

البته چه کسی است که نداند ادبیات، تابعی از اجتماع است. علامه دهخدا به ادبیاتِ متعهد پایبند و درپی اصلاح جامعه بود؛ به همین علت، عواطف اجتماعی و مضامینی مانند آزادی و قانون را به جای احساسات فردی و عواطف شخصی به¬کار می¬گرفت. او نابسامانی¬های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را با هدف برانگیختن مخاطب و ریشه کن کردن مفاسد درآثار ارزشمندش نمایش می¬داد.

دهخدا و ابزار طنز دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد؛ او را از پیشگامان طنزپردازی در عصر مشروطیت و باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد می‌دانند. طنز یکی از عوامل درخشان بودن حیات ادبی اوست. طنز دهخدا از زیباترین نمونه¬های آثار اجتماعی زبان فارسی است؛ طنزی تلخ و گزنده همراه با تحلیلی دقیق و قوی. با توجه به نقش مهم طنز در تصویر مفاسد و نابسمانی¬های موجود در لایه¬های اجتماع، دهخدا از این ابزار برای تسلای روحش که از استبداد و فساد و جهل، آزرده بود، بهره می¬گرفت؛ از این رو با نگارش مقالات طنزآمیز "چرند و پرند" در روزنامه صور اسرافیل از معایب و مفاسد انتقاد می¬کرد. دهخدا در هر شماره صور اسرافیل، مطلبی درباره مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان، مقاله‌ای با عنوان چرند و پرند با نام مستعار "دخو" می‌نوشت. نکته مهم در طنز‌های دهخدا، علاقه او به حال مردم خرده‌پاست؛ زیرا او از جنس مردم روزگارش بود و به زبان مردم و برای آنها می¬نوشت.

 

 

دهخدا با نثر ویژه‌ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل (چرند و پرند) به کار برد، نمونه‌ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. وی هر حادثه‌ای را دستاویز قرار می‌داد تا به استبداد بتازد. سبک نگارش مقالاتش در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود؛ دهخدا از طنز سیاسی در مقالاتش استفاده می¬کرد؛ به عبارت دیگر زبانش در مقالات، طنزآلود و انتقادی بود. دهخدا از سوی دیگر با ادبیات کهن ایران آشنا بود و انواع نثر فارسی را می¬شناخت، لغت¬شناس بود و این ویژگی¬ها در کنار شناختش از اوضاع زمانه، صور اسرافیل را به روزنامه¬ای، فهم¬پذیر برای همه تبدیل و مقالاتش را میان مردم دوست-داشتنی کرده بود. دهخدا که با فرهنگ عامه و اصیل کشور نیز آشنا بود، از امثال و حکم در مقالاتش استفاده و در قالب این امثال، مهم¬ترین و دقیق¬ترین مسائل اجتماعی را بیان کرده¬است. دهخدا در یکی از مقالات "چرند و پرند"، این¬گونه به نظام ظالمانة ارباب و رعیتی می¬تازد:نوکر‌ها می¬آیند، ما را از کاروانسرا می¬برند خدمت ارباب. آن وقت، ارباب ... همچون بدغیظ می¬شود که خدا نصیب هیچ مسلمان نکند. هنوز ما از راه نرسیده، می¬گوید، شنیده¬ام امسال ... پنجاه من گندم در پالوعه داری. می¬گوییم، آخر ارباب، ما هم مسلمانیم. ما هم عیال داریم. ما هم اولاد داریم. ما هم از اول سال تا آخر سال زحمت می¬کشیم. ما هم از صدقه سَر شما، باید یک لقمه نان بخوریم. آن وقت ارباب چنان چشم¬هایش از حدقه در می‌رود و خودش با عصا به طرف ما حمله می¬کند که مسلمان نشنود، کافر نبیند و می¬گوید: ... حالا برای من بلبل شده، بچه¬ها بزنیدش. آن وقت بیست نفر مهتر، درشکه چی، آبدار می¬ریزند سَر ما تا می¬خوریم، می¬زنند».

 

دهخدا در قالب‌های غزل، قطعه، مثنوی، مسمط، رباعی و دوبیتی شعر می¬سرود و مضامین اشعارش، رسواکردن ظالمان و نالایقان و مبارزه با ریا، دوست داشتن وطن و دادخواهی بود. دهخدا در یکی از شماره¬های صوراسرافیل، مسمط معروف «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی به چاپ رساند:‌ای مرغ سحر! چو این شب تار بگذاشت ز سر سیاهکاری،وز نفحه روح بخش اسحار رفت از سر خفتگان خماری، بگشود گره ز زلف زرتار محبوبه نیلگون عماری، یزدان به کمال شد پدیدار و اهریمن زشتخو حصاری، یاد آر ز شمع مرده یاد آر

حکایت وطن دوستی" از اشعار میهنی علی اکبر دهخداست که دوست¬داشتن وطن و دفاع از میهن را درمقابل بیگانگان و دشمنان، به ما می¬آموزد:هنوزم ز خُردی به خاطر در است که در لانۀ ماکیان برده دست به منقارم آن سان به سختی گَزید که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید
 پدر خنده بر گریه¬ام زد که: هان! وطن‌داری آموز از ماکیان

 

استاد علی‌اکبر دهخدا، دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ در ۷۷ سالگی رخ در نقاب خاک کشید و در زیارتگاه ابن بابویه در مقبره خانوادگی دفن شد.